Life Processes in living organisms Part -1 Science 2

 Academy    Notice    Science 

 Life Processes in living organisms Part -1 

सजीवांमध्ये जीवन प्रक्रिया भाग -1 

Science 2 Chapter 1

विज्ञान 2 प्रकरण 1

SSC Class 10

SSC इयत्ता 10

 1 Mark Questions 

Q.1 (A) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय वर्णाक्षर लिहा

(1) कायपेशी आणि मूलपेशी या विभाजनाने तयार होतात. 

(मार्च '19)

(अ) अर्धसूत्री (ब) सूत्री (क) मुकुलायन (ड) क्लोनिंग 

      Somatic and stem cells undergo division.

(March '19)

(A) meiosis (B) mitosis (C) budding (D) cloning

(2) प्रकलविभाजनात तर्कतंतू या अवस्थेपासून दिसू लागतात. 

(मार्च 20) 

(अ) पूर्वावस्था (ब) मध्यावस्था (क) पश्चावस्था (ड) अंत्यावस्था

      The spindle fibres start appearing from _____ stage of karyokinesis. 

(March '20)

(A) prophase          (B) metaphase 

(C) anaphase          (D) telophase

(3) सूत्री विभाजनाच्या ____ अवस्थेमध्ये सर्व गुणसूत्रे पेशीच्या विषुववृत्तीय प्रतलाला समांतर संरचित होतात. 

(सप्टें. '21) 

(अ) पूर्वावस्था (ब) मध्यावस्था (क) पश्चावस्था (ड) अंत्यावस्था 

     All chromosomes are arranged parallel to equatorial plane of cell in ____ phase of mitosis.

(Sept. '21)

(A) prophase          (B) metaphase 

(C) anaphase          (D) telophase

(4) हाडांमध्ये _____ हे अमिनो आम्ल असते. (मार्च 22)

(अ) मेलॅनिन (ब) हिमोग्लोबीन (क) ऑस्सिन (ड) इन्सुलिन 

      Bones contain ____ amino acids. (March '22)

(A) Melanin (B) Haemoglobin (C) Ossein (D) Insulin

(5) सूत्रपेशी विभाजनाच्या _____ अवस्थेत केंद्रकावरण पूर्णपणे नाहीसे होते. (नोव्हें. '20)

(अ) अंत्यावस्था (ब) पूर्वावस्था (क) मध्यावस्था (ड) पश्चावस्था 

      In mitotic division _____ nuclear membrane completely disappears in phase. (Nov. '20)

(A) telophase         (B) prophase 

(C) metaphase       (D) anaphase

(6) विनॉक्सिश्वसनाचे ग्लुकोज विघटन आणि _____ हे दोन टप्पे आहेत. (जुलै '22) 

(अ) क्रेब चक्र        (ब) इलेक्ट्रॉन वहन साखळी अभिक्रिया 

(क) किण्वन          (ड) क्षपण 

       Glycolysis and are two steps of anaerobic respiration. (July '22)

(A) Krebs cycle     (B) Electron transfer chain reaction

(C) Fermentation (D) Reduction

Q.1 (B) I.  वेगळा घटक ओळखा : 

(1) प्रोजेस्टेरॉन, इस्ट्रोजेन, मेलॅनिन, टेस्टोस्टेरॉन (सप्टें. '21)

उत्तर : मेलॅनिन (इतर सर्व मेदाम्लांपासून तयार झालेली प्रजननसंस् निगडित संप्रेरके आहेत.)

      Progesterone. Estrogen, Melanin, Testosterone. (Sept. '21)

Ans : Melanin. (All others are hormones related to reproductive system.)

(2) अॅक्टीन, ऑस्सीन, मायोसिन, आल्डोस्टेरॉन. (जुलै '22)

उत्तर : आल्डोस्टेरॉन (इतर सर्व हालचालींशी संबंधित प्रथिने आहेत.) 

      Actin, Ossein, Myosin, Aldosterone. (July '22)

Ans : Aldosterone. (All others are proteins concerned with movement.)

(3) हायड्रामधील मुकुलायन, पुनर्जनन, द्विविभाजन, खंडीभवन

उत्तर : द्विविभाजन (कारण द्विविभाजनमध्ये जीव स्वतःला फक्त दोन भागात विभागतात) 

      Muculion, regeneration, bifurcation, disintegration in Hydra 

Ans : Bifurcation (because in bifurcation the organism divides itself into two parts only) 

Q.1 (B) I. सहसंबंध ओळखा. 

                  FIND OUT THE CORRELATION.

(1) ग्लुकोज रेणूचे विघटन : ग्लायकोलायसिस :: प्रथिनांपासून ग्लुकोज निर्मिती : _______

उत्तर : ग्लुकोनिओजेनेसिस 

      Breakdown of glucose molecule: Glycolysis :: Formation of glucose from proteins: _____

Ans : Gluconeogenesis

(2) गुणसूत्रांचे वलीभवन : पूर्वावस्था तर्कतंतूची निर्मिती : ______ 

उत्तर : मध्यावस्था

      Condensation of chromosomes: Prophase: Formation of spindle fibres: _____

Ans : Metaphase

(3) केंद्रकाचे विभाजन : प्रकलविभाजन :: पेशीद्रव्याचे विभाजन : ____

 उत्तर : परिकलविभाजन 

      Division of nucleus: Karyokinesis :: Division of cytoplasm: _______

Ans : Cytokinesis.

Q.1 (B) II. जोड्या जुळवा. 

                    MATCH THE COLUMNS. 

Q.1 (B) III. पुढील विधाने चूक की बरोबर ते लिहा. 

                     TRUE/FALSE.

(1) पायरुविक आम्लाचे रेणू अॅसेटिल को एन्झाइम A या रेणूमध्ये रूपांतरित केले जातात.

उत्तर : बरोबर 

     Molecules of pyruvic acid formed in this glycolysis are converted into molecules of Acetyl-Coenzyme A.

Ans : true

(2) गरजेपेक्षा जास्त सेवन केलेल्या प्रथिनांपासून मिळालेले ATP रेणू शरीरात साठवून ठेवले जात नाहीत. 

उत्तर : चूक

      Excess of ATP molecules obtained from proteins are not stored in the body.

Ans : false

(3) प्राणिज पदार्थापासून मिळणाऱ्या प्रथिनांना 'फर्स्टक्लास प्रथिने' म्हणतात. 

उत्तर : बरोबर

      Proteins of animal origin are called first class proteins.

Ans : true 

(4) इन्सुलिन तयार होण्याच्या क्षमतेशी संबंधित विकार म्हणजे हृदयविकार होय. 

उत्तर : चूक 

       The disease related with the deficient synthesis of insulin is heart disease. 

Ans : false

(5) ऑक्सिश्वसनात प्रथिनांचे ऑक्सिडीकरण होते. (मार्च 22) 

उत्तर : चूक 

      Oxidation of proteins is carried out in aerobic respiration. (March '22)

Ans : false

Q.1 (B) IV. फक्त नावे लिहा. 

                    NAME THE FOLLOWING. 

(1) अॅसेटिल को एन्झाइम A च्या रेणूतील अॅसेटिलचे पूर्ण ऑक्सिडीकरण झाल्यावर तयार होणारी उत्पादिते.

उत्तर : CO, HO, NADH, FADH, आणि ATP 

       Products formed after complete oxidation of acetyl part present in the molecule of acetyl-coenzyme-A

Ans : Molecules of CO. HO. NADH, FADH, and ATP.

(2) इलेक्ट्रॉन वहन साखळी अभिक्रिया घडण्याचे ठिकाण.

उत्तर : पेशीद्रव्यातील तंतुकणिका 

        Place where electron transfer chain reaction take place?

Ans : Mitochondria present in the cytoplasm of the cell.

(3) पेशीश्वसनात मदत करणारी दोन सहविकरे. 

उत्तर : NAD (निकोटिनामाइड अँडेनाइन डायन्युक्लिओटाइड) आणि FAD (फ्लॅविन अँडेनाइन डायन्युक्लिओटाइड)

 

    Two co-enzymes involved in cellular respiration.

Ans : NAD → Nicotinamide Adenine Dinucleotide and FAD Flavin Adenine Dinucleotide.

(4) ट्रायकार्बोक्झिलिक आम्लचक्र शोधणारा वैज्ञानिक.

उत्तर : सर हेन्झ क्रेबस.

       Scientist who discovered the TCA cycle. 

Ans : Sir Hans Krebs.

(5) पेशीद्रव्यपटल तयार करण्यासाठी आवश्यक असलेला रेणू. 

(नोव्हें. '20)

उत्तर : फॉस्फोलिपिड 

        Molecules forming plasma membrane OR Which molecules are necessary for the formation of plasma membrane? (Nov. 20)

Ans : Phospholipids.

Q.1 (B) V. व्याख्या लिहा. DEFINITIONS. 

(1) पेशीस्तरावरील श्वसन.

उत्तर : अन्नपदार्थाचे ऑक्सिजनच्या मदतीने अथवा त्याच्याविना ऑक्सिडीकरण होण्याची जी प्रक्रिया पेशीत चालते, त्या प्रक्रियेला पेशीस्तरावरील श्वसन असे म्हणतात. 

      Cellular respiration.

Ans : Oxidation of glucose and other food components which takes place inside the cell in presence or absence of oxygen, is known as cellular respiration. 

(2) ऑक्सिश्वसन. 

उत्तर : ऑक्सिजनचा वापर करून सजीवांमध्ये पेशीस्तरावर होणारे श्वसन म्हणजे ऑक्सिश्वसन होय. 

       Aerobic respiration. 

Ans : Cellular respiration taking place in presence of oxygen is known as aerobic respiration.

(3) ग्लुकोनिओजेसिस. 

उत्तर : कर्बोदके नसलेल्या पोषण घटकापासून उदा. प्रथिनापासून ग्लुकोजनिर्मितीची क्रिया म्हणजे ग्लुकोनिओजेनेसिस होय. 

      Gluconeogenesis.

Ans : Formation of glucose through non- carbohydrate sources such a protein is called gluconeogenesis.

(4) किण्वन.

उत्तर : ग्लुकोज विघटनातून तयार झालेल्या पायरुविक आम्लाला काही विकरांच्या मदतीने इतर कार्बनी आम्लांमध्ये किंवा अल्कोहोल (C2H5OH) मध्ये रूपांतर करणे याला किण्वन असे म्हणतात. 

       Fermentation. 

Ans : Conversion of pyruvic acid produced in the process of glycolysis into other organic acids or alcohol with the help of some enzymes is called fermentation.

 2 Mark Questions 

Q.2 (A) I शास्त्रीय कारणे लिहा : 

(1) खूप व्यायाम केल्यानंतर आपल्याला थकल्यासारखे वाटते. 

(मार्च 20 ) 

उत्तर : (i) खूप व्यायाम केल्यानंतर ऑक्सिजनची कमतरता भासते. अशा वेळी स्नायू व मांसपेशी विनॉक्सिश्वसन करतात. 

(ii) विनॉक्सिश्वसन प्रक्रियेत लॅक्टिक आम्ल तयार होते. तसेच ATP चे रेणू देखील खूपच कमी प्रमाणात तयार होतात. 

(iii) त्यामुळे आपल्या शरीरात कमी ऊर्जा तयार होऊन लॅक्टिक आम्ल साठते. 

(iv) यामुळे आपल्याला थकल्यासारखे वाटते. 

(2) पेशीविभाजन हा पेशीच्या आणि सजीवांच्या अनेक गुणधमांपैकी महत्त्वाचा गुणधर्म आहे. 

(सप्टें. 23 मार्च 22)

उत्तर : (i) पेशीविभाजनामुळेच सजीवांची वाढ व विकास होतो. 

(ii) शरीराची झालेली झीज भरून काढता येऊ शकते. 

(iii) जखमा भरून येतात. 

(iv) पेशींची संख्या वाढू शकते. 

(v) अलैंगिक प्रजनन करणाऱ्या सजीवांत नवे जीव निर्माण होतात. 

(vi) लैंगिक प्रजनन करणाऱ्या बहुपेशीय सजीवांत युग्मके तयार होतात. या कार्यामुळे पेशीविभाजन हा पेशीच्या आणि सजीवांच्या गुणधर्मापैकी महत्त्वाचा गुणधर्म आहे.

(3) तंतुमय पदार्थ एक महत्त्वाचे पोषकतत्त्व आहे. 

उत्तर : (i) आहारातील तंतुमय पदार्थ आपण पचवू शकत नाहीत. परंतु त्यामुळे न पचलेले अन्न बाहेर टाकण्याच्या क्रियेमध्ये तंतुमय पदार्थांची खूप मदत होते. 

(ii) काही तंतुमय पदार्थांची इतर पदार्थांच्या पचनक्रियेमध्ये मदत होते. 

(iii) म्हणून पालेभाज्या, फळे, धान्ये यांपासून मिळणाऱ्या तंतुमय पदार्थाना महत्त्वाचे पोषकद्रव्य मानले जाते.

(4) पाणी हे एक अत्यावश्यक पोषकद्रव्य आहे. 

(जुलै '22) 

उत्तर : (i) आपल्या शरीरात 65% ते 70% पाणी असून ते थोडे जरी कमी झाले तर पेशींचे व शरीराचे कार्य बिघडते. 

(ii) रक्तद्रव्यात 90% पाणी असते आणि प्रत्येक पेशीच्या वजनाच्या 70% पाणीच असते. शरीराच्या सुलभ कार्याकरीता पाण्याची आवश्यकता असते, म्हणून पाण्याला अत्यावश्यक पोषकद्रव्य म्हटले आहे. 

(5) काही उच्चस्तरीय वनस्पती व प्राणीसुद्धा काही वेळा विनॉक्सिश्वसन करतात.

उत्तर : (i) काही उच्चस्तरीय वनस्पती व प्राणी त्यांच्या सभोवती असणारी ऑक्सिजन वायूची पातळी कमी झाल्यास ऑक्सिश्वसन ऐवजी विनॉक्सिश्वसन करू लागतात.

(ii) जिवंत राहण्यासाठी अशा विनॉक्सिश्वसनाचा आधार घेतला जातो.

(6) क्रेब चक्रालाच सायट्रीक आम्लचत्र असेही म्हणतात. 

उत्तर : (i) क्रेब्ज चक्र म्हणजेच ट्रायकार्बोक्झिलिक आम्लचक्र हे सर हेन्झ क्रेब्ज या शास्त्रज्ञांनी शोधून काढले होते. 

(ii) अँसेटिल-को एन्झाइम- A चे रेणू ऑक्झॅलो असेटिक आम्ल या रेणूबरोबर विकरांच्या साहाय्याने रासायनिक क्रिया करतात. त्यामुळे हे चक्र सुरू होते. 

(iii) ऑक्झॅलोअंसेटिक आम्ल या रेणूपासून या चक्रातील पहिला रेणू तयार होतो. हा पहिला रेणू सायट्रिक आम्ल हा असतो. म्हणून क्रेब्ज चक्रालाच सायट्रिक आम्ल चक्र असेही म्हणतात. 

Q.2 (B) खालील प्रश्न सोडवा.

(1) मेदाम्लांचे उपयोग लिहा.

उत्तर : (i) मेदाम्ले शरीरासाठी आवश्यक असतात.

(ii) पचनानंतर मेदाम्ले शोषून घेतली जातात आणि शरीरात सर्वत्र पोहोचवली जातात.

(3) वेगवेगळ्या पेशी त्यांपासून त्यांना आवश्यक असलेले पदार्थ तयार करतात. 

(a) पेशींचे प्रद्रव्यपटलाचे फॉस्फोलिपिड हे मेदाम्लांपासून तयार केले जाते.

(b) याव्यतिरिक्त प्रोजेस्टेरॉन, इस्ट्रोजेन, टेस्टोस्टेरॉन, आल्डोस्टेरॉन यांसारखी संप्रेरके मेदाम्लांपासून तयार होतात.

(c) चेतापेशींच्या अक्षतंतूभोवती असलेले आवरण मेदाम्लांपासून बनलेले असते. 

(2) पेशीस्तरावरील श्वसन म्हणजे काय ते सांगून त्याचे दोन प्रकार लिहा.

उत्तर : पेशींमध्ये ग्लुकोज या कर्बोदकाचे टप्प्याटप्प्याने ऑक्सिडीकरण करून ऊर्जा ATP च्या स्वरूपात मिळवली जाते. यालाच ‘पेशीस्तरावरील श्वसन’ म्हणतात. 

पेशीस्तरावरील श्वसनाचे प्रकार-

(i) ऑक्सीश्वसन :  ऑक्सिजनच्या साहाय्याने 

(ii) विनाऑक्सीश्वसन : ऑक्सिजन अनुपस्थित

(3) जीवनसत्वे म्हणजे काय? त्याचे दोन गट व सहा प्रकार लिहा.

उत्तर : जीवनसत्त्वे ही शरीरातील विविध कार्ये सुरळीतपणे पार पाडण्यासाठी सेंद्रिय संयुगे आहे. 

प्रकार -

(i) जलविद्राव्य (पाण्यात विरघळणारी) | Water Soluble Vitamin : जीवनसत्व ब आणि क यांचा समावेश होतो. जीवनसत्वे प्राण्यांच्या शरीरात साठवली जात नाही. जीवनसत्वाचा जातीचा भाग हा लघवीद्वारे शरीराच्या बाहेर निघून जातो. म्हणून मानवी शरीराला ही जीवनसत्वे सतत घेणे आवश्यक असते. 

(ii) स्निग्ध विद्राव्य (स्निग्ध पदार्थात विरघळणारी) | Fat Soluble Vitamin : जीवनसत्व अ, ड, इ आणि क या जीवनसत्वांचा समावेश होतो. जीवनसत्वे प्राण्यांच्या शरीरात साठवली जाऊ शकतात. शरीरातील स्निग्ध(चरबी) पेशी आपल्या मध्ये शोषून घेतात आणि शरीराच्या आवश्यकतेनुसार शरीराला पुरवली जातात.

(4) ग्लुकोज विघटनाचे टप्पे स्पष्ट करा.

उत्तर : 

(5) पचनानंतर अमिनो आम्लापासून कोणकोणते पदार्थ तयार होतात? त्यांचा विनीयोग कसा केला जातो ?

उत्तर : अमीनो ऍसिडचा वापर खालील पदार्थांच्या निर्मितीसाठी केला जातो:

(i) त्वचा: मेलेनिन आणि केराटिन

(ii) हाडे: ओसीन

(iii) पेशी: सेल झिल्लीचे विविध प्रथिने, विविध एंजाइम

(iv) स्वादुपिंड: इन्सुलिन आणि ट्रिप्सिन

(V) पिट्यूटरी ग्रंथी: विविध हार्मोन्स

(vi) स्नायू: ऍक्टिन आणि मायोसिन, लवचिक प्रथिने

(vii) रक्त: हिमोग्लोबिन आणि प्रतिपिंडे

 3 Mark Questions 

Q.3 खालील प्रश्न सोडवा.

(1) एका ग्लुकोज रेणूचे पूर्ण ऑक्सिडीकरण झाल्यावर ATP चे एकूण 38 रेणू मिळतात.

उत्तर : (i) ग्लुकोज विघटन ATP रेणू तयार होतात = 4 ATP रेणू, 

              वापरले जातात = 2

(ii) क्रेब्स चक्र : ATP रेणू तयार होतात = 2 

(2) ग्लायकोलायसीसच्या शेवटी पायरुवेटचे रेणू मिळतात.

उत्तर : ग्लायकोलायसीस किंवा ग्लुकोज विघटन या पेशीद्रव्यात घडणाऱ्या प्रक्रियेमध्ये ग्लुकोजच्या एका रेणूचे टप्प्याटप्प्याने विघटन होऊन पायरुविक आम्ल, ATP, NADH, आणि पाणी यांचे प्रत्येकी दोन-दोन रेणू तयार होतात. यांपैकी पायरुविक आम्ल किंवा पायरुवेट हे पुढच्या प्रक्रियेत भाग घेते..

(3) जास्त प्रमाणात खाल्लेली कर्बोदके शरीरात यकृत आणि स्नायूंमध्ये ग्लायकोजेनच्या स्वरूपात साठवली जातात.

उत्तर : जी कर्बोदके ऊर्जानिर्मितीसाठी वापरली जात नाहीत ती केवळ ग्लुकोजच्या स्वरूपात पुन्हा शरीरात साठवणे शक्य नसते, त्यामुळे त्यांचे रूपांतर पुन्हा ग्लायकोजेन या जटिल कर्बोदकात केले जाते. हे यकृत आणि स्नायू अशा दोन ठिकाणी साठवून ठेवले जाते.